راهنمای بودجه بندی و پس انداز خانواده ها در اقتصاد ایران

منتشر شده در 1404/09/01

در سال های اخیر خیلی از خانواده ها به من پیام داده اند که با وجود افزایش درآمد، آخر ماه باز هم کم می آورند و مجبور می شوند از قرض، چک، اعتبار بانکی یا کمک دیگران استفاده کنند. معمولا جمله ای که می شنوم این است: «نمی دانیم پولمان کجا می رود».

من به عنوان کسی که سال ها در بازار های مالی، سبدگردانی و همچنین در پرونده های حقوقی مربوط به اختلافات مالی خانواده ها درگیر بوده ام، مطمئنم مشکل بیشتر خانواده ها فقط مقدار درآمد نیست، بلکه نداشتن یک سیستم ساده و واقع بینانه برای بودجه بندی است. در این مقاله می خواهم از زاویه تجربه شخصی و حرفه ای خودم درباره بودجه بندی هوشمند خانواده در ایران صحبت کنم؛ چیزی که قابل اجرا باشد، نه فقط حرف های قشنگ تئوری.

چرا بدون بودجه بندی همیشه عقب هستید

تا وقتی ندانید هر ماه دقیقا چقدر درآمد دارید و این پول در چه بخش هایی خرج می شود، در عمل کنترل زندگی مالی خود را به تورم، تبلیغات و عادت ها سپرده اید.

چند اتفاق ساده باعث می شود همیشه در فشار مالی بمانید:

خرج های ریز روزمره جدی گرفته نمی شود
تعهدات بزرگ مثل اجاره، قسط، شهریه مدرسه و بیمه از قبل برنامه ریزی نمی شود
پس انداز و سرمایه گذاری همیشه به آخر ماه موکول می شود و عملا هیچ وقت اتفاق نمی افتد
هزینه های یکباره مثل تعمیر ماشین، بیماری و مهمانی های ناگهانی بودجه کل ماه را به هم می ریزد

بودجه بندی هوشمند قرار نیست شما را خفه کند یا آزادی تان را بگیرد. هدفش این است که آگاهانه تصمیم بگیرید پولتان کجا برود، نه این که وسط ماه با تعجب بپرسید «این همه پول کجا رفت».

بودجه بندی هوشمند برای خانواده ایرانی چه ویژگی هایی دارد

بودجه بندی در ایران را نمی شود با نسخه های آماده کتاب های خارجی و اقتصاد های با تورم پایین مدیریت کرد. شرایط ما فرق دارد. تورم بالاست، قیمت ها مدام تغییر می کنند، درآمد ها بعضی وقت ها ناپایدارند و استرس اقتصادی روی خانواده ها زیاد است.

پس یک بودجه بندی هوشمند برای خانواده ایرانی باید این ویژگی ها را داشته باشد:

ساده و قابل اجرا باشد، در حد چند دقیقه در روز
انعطاف پذیر باشد و امکان اصلاح هر ماه را داشته باشد
تورم و افزایش تدریجی هزینه ها را در نظر بگیرد
برای پس انداز و سرمایه گذاری جای مشخص باز کند
ریسک هایی مثل بیکاری، بیماری، خراب شدن وسایل اصلی و دعوا های مالی را پوشش دهد

اگر بودجه ای که می نویسید شبیه یک رژیم غذایی خیلی سخت است که از فردا باید همه چیز را قطع کنید، تقریبا مطمئن باشید بعد از دو سه هفته رهایش می کنید. ما دنبال سیستمی هستیم که بشود سال ها آن را ادامه داد.

قدم اول بودجه بندی هوشمند: دیدن واقعیت دخل و خرج

اولین قدم، نه نرم افزار است و نه فرمول خاص. قدم اول این است که برای حداقل یک ماه، دخل و خرج خود را به صورت واقعی، دقیق و بدون سانسور ثبت کنید.

تجربه من نشان داده هر کس حاضر است فقط همین یک کار را جدی انجام بدهد، نصف مسیر را رفته است. چون در عمل بیشتر افراد حتی نمی دانند هزینه واقعی خورد و خوراک، حمل و نقل، سفارش های آنلاین، رستوران، تاکسی اینترنتی، قهوه، لوازم آرایشی، پوشاک و تفریحشان چقدر است.

چه کار باید بکنید؟

شناخت درآمد

اول باید مجموع درآمد خود را مشخص کنید:

حقوق ثابت خود یا همسرتان
اضافه کاری و پاداش ها
درآمد از کسب و کار یا کار پروژه ای
اجاره دریافتی یا هر نوع درآمد جانبی

اگر درآمد شما نا منظم است، میانگین 3 تا 6 ماه اخیر را حساب کنید و روی عدد محافظه کارانه تر بودجه ببندید.

ثبت همه هزینه ها

از خرید نان و شارژ تلفن همراه تا اجاره خانه و قسط وام، هر پرداختی که انجام می دهید باید ثبت شود. مهم نیست روی کاغذ، در یک دفتر ساده، فایل اکسل یا اپلیکیشن. مهم این است که هیچ هزینه ای جا نیفتد.

دسته بندی هزینه ها

در پایان ماه، خرج ها را در چند گروه قرار بدهید:

هزینه های ضروری ثابت مثل اجاره، قسط، شهریه مدرسه، بیمه ها
هزینه های ضروری متغیر مثل خوراک، حمل و نقل، قبوض، درمان
سبک زندگی مثل رستوران، دلیوری، سفر، لباس های غیر ضروری، تفریح، لوازم لوکس
پس انداز و سرمایه گذاری (اگر اصلا وجود داشته باشد)

در همین مرحله معمولا خانواده ها متوجه می شوند بخش قابل توجهی از پول در دسته سبک زندگی و خرید های هیجانی خرج می شود، نه در ضروریات. این تصویر واقعی، پایه تصمیم های بعدی است.

یک مدل ساده تقسیم بودجه برای خانواده ایرانی

در دنیا مدل های معروفی مثل 50 30 20 تعریف شده، اما در اقتصاد تورمی ایران و با هزینه های مسکن و اجاره کنونی، این مدل ها معمولا مستقیم قابل استفاده نیستند.

به عنوان یک نقطه شروع واقع بینانه، می توانید الگوی زیر را در نظر بگیرید و به مرور به آن نزدیک شوید:

55 تا 65 درصد برای هزینه های ضروری زندگی
10 تا 15 درصد برای سبک زندگی و تفریح
10 تا 15 درصد برای پس انداز کوتاه مدت و صندوق اضطراری
10 تا 20 درصد برای سرمایه گذاری های بلند مدت

اگر الان با ثبت دخل و خرج متوجه شده اید که 80 یا 90 درصد درآمد شما صرف ضروریات شده، طبیعی است که از ماه اول به این مدل نرسید. هدف این است که استانداردی تقریبی داشته باشید و هر ماه یک قدم به آن نزدیک تر شوید.

چطور هزینه های ضروری را بدون نابود کردن کیفیت زندگی کم کنیم

هزینه های ضروری قابل حذف نیستند، اما تقریبا همیشه قابل اصلاح و بهینه شدن هستند. بار ها دیده ام خانواده هایی که با دو سه تصمیم درست، بین 10 تا 20 درصد در هزینه ماهانه خود صرفه جویی کرده اند، بدون این که احساس کنند زندگی شان به هم ریخته است.

چند سوال مهم که باید صادقانه از خود بپرسید:

آیا خانه ای که اجاره کرده ایم با سطح درآمدمان تناسب دارد یا فقط برای حفظ ظاهر، سراغ گزینه گران تر رفته ایم؟
مجموع اقساط ما چند درصد از درآمد ماهانه را می خورد؟ اگر این عدد بالای 30 درصد است، خطر جدی است.
در خرید مواد غذایی و مصرفی چقدر اسیر برند و بسته بندی و تبلیغ هستیم، نه نیاز واقعی؟
چند اشتراک، سرویس یا هزینه ثابت داریم که عملا استفاده نمی کنیم و فقط به عادت تمدیدشان می کنیم؟

بودجه بندی هوشمند قرار نیست از تفریح کوچک بچه ها و شادی های ساده زندگی بزند. اول باید سراغ عادت های پر هزینه، خرید های نمایشی و تصمیم هایی بروید که سال هاست به صورت خودکار تکرار شده اند، اما ارزش واقعی زیادی به زندگی شما اضافه نمی کنند.

صندوق اضطراری؛ سپر دفاعی شما در برابر شوک های زندگی

یکی از مهم ترین تفاوت ها بین خانواده هایی که با هر اتفاق کوچک از نظر مالی به هم می ریزند و خانواده هایی که آرامش بیشتری دارند، داشتن یا نداشتن صندوق اضطراری است.

صندوق اضطراری یعنی مبلغی که برای خرج های معمولی و روزمره نیست، فقط برای اتفاقات غیر منتظره کنار گذاشته می شود؛ مثل:

خرابی جدی ماشین
عمل جراحی یا بستری شدن
خراب شدن وسایل اصلی خانه مثل یخچال، کولر، ماشین لباس شویی
از دست دادن شغل یا کاهش شدید درآمد

در شرایط اقتصادی ایران، هدف منطقی این است که حداقل معادل 3 تا 6 ماه هزینه ضروری زندگی خود را به مرور در صندوق اضطراری جمع کنید. طبیعی است که این عدد در یک سال یا دو سال ساخته شود، نه یک شبه.

برای شروع:

میانگین هزینه های ضروری خود در ماه را حساب کنید
تصمیم بگیرید هر ماه چه درصدی از درآمد مستقیم به صندوق اضطراری منتقل شود
این پول را در حساب یا ابزار مالی کم ریسک و با دسترسی نسبتا سخت نگه دارید تا خرج روزمره نشود

تا وقتی صندوق اضطراری ندارید، ورود سنگین و تهاجمی به بازار های پر ریسک مثل ارز دیجیتال، سهام پر نوسان یا سفته بازی، بیشتر شبیه قمار است تا سرمایه گذاری.

پس انداز هدفمند، نه پولی که بی نام در حساب می ماند

پس انداز بدون هدف، دوام ندارد. جمله «اگر چیزی آخر ماه ماند کنار می گذارم» تقریبا در عمل به این معنی است که هیچ وقت پس اندازی شکل نمی گیرد.

در بودجه بندی هوشمند، پس انداز باید نام و هدف مشخص داشته باشد. مثلا:

پیش پرداخت خانه در سه سال آینده
تعویض ماشین در دو سال آینده
تامین هزینه یک عمل درمانی احتمالی
شهریه دانشگاه فرزند در چند سال آینده
یک سفر خاص در زمان مشخص

وقتی برای هر هدف، عدد و زمان تعریف می کنید، ذهن شما آن را جدی تر می گیرد و احتمال این که تحت تاثیر یک خرید هیجانی کل پس انداز را خرج کنید پایین تر می آید.

سرمایه گذاری؛ ادامه طبیعی بودجه بندی

بودجه بندی واقعی فقط به مدیریت خرج ختم نمی شود، باید به نقطه ای برسد که بخشی از درآمد شما تبدیل به دارایی هایی شود که در برابر تورم از شما محافظت کنند و در بلند مدت برایتان درآمد بسازند.

با توجه به تجربه ام در سبدگردانی بورس، طلا و ارز دیجیتال، چند اصل پایه ای برای خانواده ها این است:

تا زمانی که صندوق اضطراری مناسبی ندارید، ریسک سرمایه گذاری را محدود نگه دارید
همه سرمایه را روی یک بازار و یک دارایی متمرکز نکنید
در بازار هایی وارد شوید که حداقل اصول پایه آن را یاد گرفته اید
به جای دنباله روی از شایعات و سیگنال فروشی، با نگاه چند ساله سرمایه گذاری کنید

برای یک خانواده متوسط، ترکیبی از ابزار های کم ریسک تر، مقداری طلا و در صورت استفاده از مشاوره حرفه ای، بخشی از سرمایه در بورس یا ارز دیجیتال می تواند ساختار قابل قبولی باشد. نسبت هر کدام بستگی به سن، اهداف، میزان ریسک پذیری و ثبات درآمد شما دارد.

بودجه بندی برای درآمد های نا منظم

خیلی ها در ایران حقوق ثابت ندارند. کار آزاد، کسب و کار شخصی، پروژه ای یا کمیسیون محور دارند. این افراد معمولا تصور می کنند بودجه بندی برای آنها غیر ممکن است، در حالی که اتفاقا برای آنها لازم تر است.

چند اصل مهم:

بودجه را بر اساس میانگین محافظه کارانه چند ماه اخیر ببندید، نه بیشترین درآمدی که تا حالا داشته اید
در ماه های خوب، اضافه درآمد را مستقیم به صندوق اضطراری و پس انداز هدفمند منتقل کنید
سطح زندگی ثابت خود را بر اساس سناریوی بدبینانه درآمدی طراحی کنید، نه بهترین حالت

در پرونده های مالی و حقوقی زیاد دیده ام کسانی را که در دوره های خوب درآمد، سبک زندگی خود را بالا برده اند، تعهدات بلند مدت مثل اجاره گران، قسط ماشین لوکس، خرید های سنگین و سفر های پر هزینه قبول کرده اند و وقتی بازار کمی ضعیف شده، زیر بار تعهدات مالی له شده اند. بودجه بندی هوشمند دقیقا برای جلوگیری از همین دام است.

بودجه بندی مشترک با همسر؛ همکاری به جای جنگ پنهان

بخش قابل توجهی از تنش های خانوادگی و حتی پرونده های حقوقی که در استارتاپ حقوقی ما دیده ام، ریشه مالی دارد؛ پنهان کاری در درآمد، خرج های بدون هماهنگی، بدهی های مخفی، تصمیم های یک جانبه درباره خرید یا فروش دارایی.

بودجه بندی اگر درست اجرا شود، می تواند ابزار شفافیت و همکاری باشد، نه کنترل و فشار.

چند پیشنهاد عملی:

حداقل ماهی یک بار یک جلسه کوتاه دو نفره برای مرور دخل و خرج و برنامه ماه بعد داشته باشید
اهداف مالی مشترک تعریف کنید، مثلا خرید خانه، تامین تحصیل فرزند، صندوق اضطراری
یک حساب مشترک برای هزینه های خانوادگی و دو حساب شخصی برای خرج های فردی داشته باشید
به جای متهم کردن، روی اعداد و واقعیت ها صحبت کنید، نه روی احساسات و قضاوت ها

اگر بودجه بندی تبدیل شود به ابزاری برای سرزنش، تحقیر یا محدود کردن طرف مقابل، نتیجه اش فقط پنهان کاری بیشتر است. اما اگر هر دو طرف بفهمند این کار برای امنیت مالی و آرامش مشترک است، همراهی بیشتری می کنند.

آموزش مالی به بچه ها از دل بودجه خانواده

اگر می خواهید فرزندتان در آینده کمتر اشتباهات مالی شما را تکرار کند، باید مفهوم پول، انتخاب و محدودیت را به زبان ساده به او یاد بدهید. بودجه بندی خانواده فرصت خوبی برای این آموزش است.

چند ایده ساده:

پول توجیبی مشخص و محدود برای بچه ها در نظر بگیرید
به جای برآورده کردن فوری هر خواسته، با او درباره انتخاب بین گزینه ها حرف بزنید
هدف پس انداز کوچک برای او تعریف کنید، مثلا خرید یک وسیله مورد علاقه در چند ماه آینده
در حد سن او، درباره این که چرا بعضی چیز ها را الان نمی خرید با زبان تصمیم گیری توضیح بدهید، نه با جمله «پول نداریم»

بودجه بندی هوشمند اگر درست اجرا شود، علاوه بر این که فشار مالی را کاهش می دهد، فرهنگ مالی خانواده را هم تغییر می دهد.

اشتباهات رایج در بودجه بندی خانواده ها

در سال های کار حرفه ای ام، چند اشتباه تکراری را بار ها دیده ام:

شروع بودجه بندی با محدودیت های شدید و غیر واقعی که بعد از دو سه هفته رها می شود
ثبت نکردن خرج های کوچک و توجه فقط به هزینه های بزرگ
نداشتن بازبینی ماهانه و رها کردن بودجه بعد از اولین ماه سخت
نگاه صفر و یک، این که یا بودجه بندی را کامل و بی نقص انجام می دهم یا کلا رهایش می کنم
گرفتن تصمیم های بزرگ مالی بدون مشورت با متخصص و فقط بر اساس حرف دوستان، فامیل یا شبکه های اجتماعی

بودجه بندی مثل ورزش است. اگر یک هفته خوب نبود، نباید کل برنامه را دور بریزید. مهم روند کلی است، نه یک ماه یا یک هفته خاص.

چطور از همین ماه یک بودجه بندی قابل اجرا شروع کنیم

برای جمع بندی، اگر بخواهم یک نسخه کاملا عملی بدهم که بتوانید همین ماه اجرا کنید، این مراحل را پیشنهاد می کنم:

تصمیم بگیرید که حداقل یک ماه دخل و خرج خود را کامل و دقیق ثبت کنید
درآمد ماه را بنویسید، حتی اگر نا منظم است، یک عدد محافظه کارانه انتخاب کنید
همه هزینه ها را، بدون استثنا، در همان روز ثبت کنید
در پایان ماه، هزینه ها را دسته بندی و نقاط نشت پول را شناسایی کنید
برای ماه بعد تصمیم بگیرید چند درصد از درآمد، از همان اول ماه، به صندوق اضطراری و پس انداز هدفمند منتقل شود
در مورد یک برنامه سرمایه گذاری ساده و متناسب با ریسک پذیری و اهداف خود تحقیق کنید یا از تیم حرفه ای کمک بگیرید
هر ماه یک جلسه کوتاه برای اصلاح و به روز رسانی بودجه بگذارید

بودجه بندی هوشمند یک رفتار بلند مدت است. شاید ماه اول و دوم سخت باشد، اما از جایی به بعد، تبدیل به عادت می شود و اثرش را در کاهش استرس و بهبود تصمیم های مالی خودتان و خانواده تان می بینید.

خدمات تیم فرشاد مصفا

اگر به دنبال مدیریت حرفه ای دارایی خود هستید، می توانید از خدمات تخصصی سبدگردانی ما استفاده کنید:

همچنین در تیم ما یک استارتاپ حقوقی فعال است که خدمات مشاوره و وکالت را با نگاه اقتصادی برای کسب و کارها و افراد ارائه می دهد.

نویسنده: فرشاد مصفا

کارشناس ارشد مدیریت کارآفرینی از دانشگاه تهران

موسس تیم سبدگردانی و استارتاپ حقوقی در زمینه مشاوره و وکالت

با بیش از ده سال سابقه فعالیت در بازار بورس، طلا و ارز دیجیتال

اینستاگرام: https://www.instagram.com/farshadmosaffa/

یوتیوب: https://youtube.com/@farshadmosaffa

لینکدین: https://www.linkedin.com/in/farshad-mosaffa

توییتر (X): https://x.com/FarshadMosaffa